Γονίδια της ελευθερίας …και της αυτοκαταστροφής

γράφει ο Μιχάλης Μοδινός*

-Ο μεξικανός Χόρχε Βόλπι γράφει μια εντυπωσιακή αλληγορία με φόντο το τέλος της Ιστορίας-

Χόρχε Βόλπι, Η Εποχή της Στάχτης,  ΜΤΦ. Λεωνίδας Καρατζάς, 

σελ. 649, ΩKEANIΔA 2011

Οι συγκλίνουσες όψεις της παγκοσμιοποιημένης αγοράς περιγράφονται μέσω των διαδρομών ποικίλων ηρώων ανατολικής και δυτικής κοπής στο φιλόδοξο αυτό  μυθιστόρημα  -  μια τοιχογραφία του ύστερου εικοστού αιώνα. Μόνο που τελικά τον λόγο έχουν τα …γονίδια.

---------------------------------------------------

     Ο Χόρχε Βόλπι(1968) είναι ιδιάζουσα περίπτωση στο τρέχον λογοτεχνικό στερέωμα. Η εκπλήσσουσα παραγωγικότητά του συμβαδίζει με  στροφή της πλάτης στην ατζέντα του λατινοαμερικάνικου μαγικού ρεαλισμού, ενασχόληση σε βάθος με την επιστήμη και την τεχνολογία, εμβύθιση σε ποικίλους γεωγραφικούς χώρους, ανάλυση των μειζόνων θεμάτων της εποχής, ανάμιξη δοκιμιακών και μυθοπλαστικών μορφών, άντληση θεματικών γραμμών από μια ευρύτατη ποικιλία ζητημάτων. Ο κοσμοπολιτισμός του παντρεύεται με υπαρξιακά και επιστημολογικά ζητήματα, ενώ η πολιτική είναι πανταχού παρούσα. Τον είχαμε γνωρίσει με το Αναζητώντας τον Κλίνγκσορ (επίσης από την ΩΚΕΑΝΙΔΑ), μια φαουστικού τύπου πραγμάτευση των ορίων της επιστημονικής ηθικής αντλημένη από το παράδειγμα της ναζιστικής Γερμανίας.

     Εδώ γίνεται ακόμη πιο φιλόδοξος. Η συγκλίνουσα πορεία των Αμερικανών και Σοβιετικών ηρώων του  δεν συμβαίνει σε ένα ιστορικό κενό. Τα μείζονα γεγονότα του ύστερου εικοστού αιώνα περιγράφονται με ενάργεια για να δώσουν όχι απλώς το κοινωνικοοικονομικό  πλαίσιο που εγκιβωτίζει τους ήρωες και τη δράση τους αλλά και το αντίστροφο:  για να ερμηνευθούν με βάση τις ατομικές συμπεριφορές, δηλαδή τους ποικίλους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι κάνουν Ιστορία ακόμη και εν αγνοία τους. Κύριος παράγων η κληρονομικότητα, μας λέει ο Βόλπι. Είναι τα γονίδια που μας κάνουν επιθετικούς, επεκτατικούς, άπληστους, εγωιστές και νάρκισσους με όσα τούτα συνεπάγονται για τη δημόσια σφαίρα. Όσο κι αν το περιβάλλον επικαθορίζει τις συμπεριφορές, όσο και αν  πολιτισμικού τύπου παράμετροι μας διαφοροποιούν, τα γονίδια έχουν τον τελευταίο λόγο. Αυτή είναι η κεντρική παραδοχή και εν μέρει εμμονή του. Προς τούτο μάλιστα αφιερώνει μεγάλο μέρος του βιβλίου στην χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, στην  κούρσα για κέρδη και κυριαρχία από τους κύκλους της βιοτεχνολογίας και τις φαρμακευτικές εταιρείες,  εντέλει στην εμπορευματοποίηση της ζωής.

   Δομημένο σε τρεις πράξεις, το βιβλίο εκκινεί με το «ατύχημα» του Τσερνόμπιλ, (κατά σύμπτωση εξαιρετικά επίκαιρο) θεωρούμενο ως το κατ’ εξοχήν γεγονός που ανέδειξε την ανημπόρια του σοβιετικού καθεστώτος και προανήγγειλε την κατάρρευσή του. Η εκ των έσω περιγραφή των συνθηκών ζωής στην πρώην σοβιετική αυτοκρατορία, οι σταλινικές εκκαθαρίσεις, οι εκτοπίσεις, η νομενκλατούρα, η πίστη στην υπεροχή του συστήματος και τα σχετικά περιγράφονται μετά λόγου γνώσεως. Το ίδιο γίνεται με την διαδικασία  εκδημοκρατισμού, την περεστρόικα και την γκλάσνοστ, την εκποίηση της δημόσιας περιουσίας, την αναβίωση των παμπάλαιων εθνοτικών και θρησκευτικών διαφορών, τον πόθο του εκδυτικισμού, τον άκρατο καταναλωτισμό, το πλιάτσικο και την κοινωνική εκπόρνευση που ακολούθησαν την Πτώση του Τείχους. Ο Βόλπι αποδίδει με εξαιρετική ζωντάνια την ζωή στην ΕΣΣΔ από τα χρόνια της σταλινικής κυριαρχίας μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα. Ήρωές του ένας επιφανής βιολόγος που εκτοπίζεται όταν αρνείται να αποκρύψει τις συνέπειες της διαρροής άνθρακα από ένα εργαστήριο βιολογικών όπλων, για να γίνει αντικαθεστωτικός, συνοδοιπόρος του Ζαχάρωφ, οπαδός του Γέλτσιν, λάτρης της ελεύθερης αγοράς, διαμεσολαβητής κατά την εκποίηση της σοβιετικής υποδομής και συμμέτοχος σε μια αμερικανική βιοτεχνολογική εταιρεία. Η σύζυγός του, επίσης βιολόγος, που θα αφιερωθεί στην αποκατάσταση του συζύγου της για να τον δει να θριαμβεύει ως μέλος της μετασοβιετικής μαφίας. Και η κόρη τους που παραμελημένη από τους γονείς και την Ιστορία, βρίσκει καταφύγιο στην ποίηση  της Άννας Αχμάτοβα, αποδρά στο μακρινό Βλαδιβοστόκ για να δολοφονηθεί από Κορεάτη μαφιόζο.

   Στον αντίποδα, έχουμε  τους Αμερικανούς. Προεξάρχουσα φιγούρα η Τζέννιφερ, γόνος καλής οικογενείας, σημαίνον στέλεχος του ΔΝΤ που αδυνατεί να κατανοήσει τον Τρίτο Κόσμο του χρέους, της διαφθοράς και της ανισότητας. Οι αποστολές της στο Ζαΐρ, το Μεξικό και  την Σοβιετική Ένωση αναδεικνύουν τις αποστάσεις του κόσμου μας, αν και η σύγκλιση προς την αφηρημένη αλληγορία του καπιταλισμού μοιάζει να πλησιάζει. Η αδελφή της Άλλισον  βρίσκεται στην άλλη όχθη. Αναρχική, μέλος της Greenpeace, συμμετέχει στην αποστολή του Rainbow Warrior  στον Ειρηνικό κατά των γαλλικών πυρηνικών δοκιμών, παρίσταται στην βύθιση του πλοίου, συλλαμβάνεται αργότερα ως μέλος της οικοτρομοκρατικής οργάνωσης Εarth First! και εγκαταλείπει τον γιό της στην πλούσια αδελφή όταν εντάσσεται σε ΜΚΟ που εργάζονται σε παλαιστινιακό καταυλισμό στα Κατεχόμενα, όπου και θα βρει τραγικό θάνατο από ισραηλινή μπουλντόζα. Τέλος έχουμε την υπερσεξουαλική ουγγρικής καταγωγής Εύα, αστέρι της πληροφορικής, ερωμένη του κυνικού Τζακ Γουέλς συζύγου της Τζένιφερ, που πέφτει θύμα των ερωτικών εμμονών του αφηγητή της ιστορίας, ενός Ρώσου συυγραφέα, τίμιου και ρομαντικού.

   Λειτουργούν όλα τούτα αφηγηματικά;  Αναμφισβήτητα ναι. Τα μικρά κεφάλαια, τα μπρος πίσω της αφήγησης, η εκτύλιξη και εντέλει συμπλοκή των παράλληλων ιστοριών, η καλή γνώση των γεωγραφικών χώρων και των υπό πραγμάτευση ιστοριών κατασκευάζουν ένα μυθοπλαστικό/ δοκιμιακό υβρίδιο που απεικονίζει τις μεγάλες τραγωδίες του αιώνα με φόντο το Τέλος της Ιστορίας. Ο Βόλπι  υποβάλλει την ιδέα ότι –όπως θα έλεγε και ο Ούλριχ Μπεκ- ζούμε σε μια κοινωνία της διακινδύνευσης, όπου το αύριο δεν μοιάζει με απλή προέκταση του σήμερα, ο κίνδυνος είναι δομικό στοιχείο της κοινωνικής εξέλιξης,  οι αγορές δίνουν τον τόνο, και  η απομυθοποίηση των ιδεολογιών είναι γεγονός. Κι αν οι προσωπικές συμπεριφορές των πρωταγωνιστών δεν είναι πάντα πειστικές ας του το συγχωρήσουμε: προέχει η ένταξη της δράσης στο πλαίσιο της Μεγάλης Ιστορίας που εντέλει την πλάθει η ελεύθερη βούλησή μας.

     Η μετάφραση του Λεωνίδα Καρατζά εξαιρετική.

Περιβαλλοντολόγος, γεωγράφος και μηχανικός ο Μιχάλης Μοδινός γεννήθηκε στην Αθήνα το 1950. Θεωρητικός και ακτιβιστής του οικολογικού κινήματος, συνεργάστηκε με διεθνείς οργανισμούς, δίδαξε σε ακαδημαϊκά ιδρύματα ανά τον κόσμο, ενώ υπήρξε ιδρυτής και εκδότης της Νέας Οικολογίας, πρόεδρος του Εθνικού Κέντρου Περιβάλλοντος και διευθυντής του Διεπιστημονικού Ινστιτούτου Περιβαλλοντικών Ερευνών. Στο δοκιμιακό - ερευνητικό του έργο περιλαμβάνονται τα βιβλία "Μύθοι της ανάπτυξης στους τροπικούς" (Στοχαστής), "Από την Εδέμ στο καθαρτήριο" (Εξάντας), "Τοπογραφίες" (Στοχαστής), "Το παιγνίδι της ανάπτυξης" (Τροχαλία) και "Η αρχαιολογία της ανάπτυξης" (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). Από το 2005 στράφηκε συστηματικά στην λογοτεχνία και την κριτική της. 

Από τις εκδόσεις Καστανιώτη έχουν κυκλοφορήσει τα μυθιστορήματά του "Χρυσή ακτή", 2005, "Ο μεγάλος Αμπάι", 2007, "Επιστροφή", 2009 (βραβείο Ιδρύματος Πέτρου Χάρη Ακαδημίας Αθηνών) "Η σχεδία", 2011 (Διάκριση της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων και υποψήφιο για το Ευρωπαϊκό Λογοτεχνικό Βραβείο) και "Άγρια Δύση - μια ερωτική ιστορία", 2013.

To προτελευταίο βιβλίο "Τελευταία έξοδος: Στυμφαλία" (2014) κυκλοφόρησε από το Βιβλιοπωλείο της Εστίας.

Το τελευταίο βιβλίο του "Εκουατόρια" κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη.